Αφορμή για τούτη την ανάρτηση είναι ένας καθαρά εννοιολογικός προβληματισμός: Εϊναι, άραγε, δόκιμη η χρήση του ρήματος "αποκαθίσταμαι" για την περιγραφή της σημερινής επετείου ή μήπως είναι το ρήμα "επιστρέφω" που αποδίδει ακριβέστερα τα γεγονότα εκείνων των ημερών; Το πρώτο ρήμα θυμίζει κάτι σε ερειπωμένο μνημείο που αναστηλώνεται, σε σπίτι πεπαλαιωμένο που ανακαινίζεται ή σε κτίριο διατηρητέο που αναπαλαιώνεται. Σε κάθε περίπτωση το αντικείμενο που αποκαθίσταται έχει έναν παθητικό ρόλο και υφίσταται μια ορισμένη μεταποίηση για να αποκτήσει νέα ζωή.
Το ρήμα επιστρέφω αποδίδει ένα ενεργητικό ρόλο και παραπέμπει σε κάτι που παρέμεινε ζωντανό αν και διωκώμενο ή εξοστρακισμένο. Κάτι σαν την Ελευθερία του εθνικού μας ποιητή που είχε βρει καταφύγιο στα οστά των αγωνιστών της αναμένοντας ένα στόμα να της πεί "έλα πάλι"! Κάπως έτσι φαντάζομαι και τη Δημοκρατία την περίοδο της επταετίας. Διωκώμενη, κυνηγημένη, εξορισμένη σε κάποιο ερημονήσι παρέα με εκείνες κι εκείνους που έδωσαν τα νιάτα τους, τη ζωή τους, για να επιστρέψει στον τόπο της. Να περιμένει κι εκείνη, όπως ή αδελφή της Ελευθερία, ένα στόμα για να της πει το "έλα πάλι". Και δεν ήταν λίγα τα στόματα που την καλόυσαν, όπως έγινε, για παράδειγμα, στην κηδεία του Γεωργίου Σεφέρη όταν το πλήθος που συνόδευε τον νεκρό φωνάζε "Δημοκρατία! Ελευθερία!" και τραγουδούσε τους στίχους των ποιημάτων του.
Αν λοιπόν το πάνδημο αίτημα εκείνης της περιοδού ήταν η επιστροφή της Δημοκρατίας, όντως εκείνη επέστρεψε στις 24 Ιουλίου 1974; Κι αν δεν ήταν εκείνη που επέστρεψε, τι ή ποιος επέστρεψε; Και, εν πάσει περιπτώσει, επέστρεψε κι εκείνη πότε ακριβώς συνέβη αυτό;
Ας πάμε λιγό πιο πίσω, λοιπόν, για να θυμηθούμε τι επακριβώς συνέβη την ην 21η Απριλίου 1967. Αυτό που κυριολεκτικά συνέβη εκείνη την ημέρα, ήταν ένα στρατιωτικό πραξικόπημα και η ματαίωση των προγραμματισμένων εκλογών που θα γίνονταν μετά από 37 μέρες για να αποκατασταθεί ένα άλλο πραξικόπημα, άλλης μορφής, που πραγματοποιήθηκε την 15η Ιουλίου 1965. Μια ανατροπή της συνταγματικής τάξης που, βάσει του τότε ισχύοντος σύνταγματος, συνοψίζεται στη φράση "ο βασιλεύς βασιλεύει και ο λαός κυβερνά μέσω των νομίμως εκλεγμένων εκπροσώπων του". Τελευταία τέτοια νόμιμη εκλογική διαδικασία είχε πραγματοποιηθεί στις 16 Φεβρουαρίου 1964 με την Ένωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου να λαμβάνει 52,72% και 171 από τις 300 έδρες στη βουλή.
Αναμφίβολα, την 24η Ιουλίου 1974 κάτι επέστρεψε και αυτό το κάτι ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Στις 8 Δεκεμβρίου 1963 αποφάσισε να εγκαταλείψει τη χώρα μετά την εκλογική του ήττα στις 3 Νοεμβρίου 1963. Τότε είχε ευρέως διαδοθεί στην ελληνική κοινή γνώμη ότι χρησιμοποίησε κατά την αναχώρησή του το ψευδώνυμο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης. Μετά από 11, λοιπόν, χρόνια, επιστρέφει πανηγυρικά από τον τόπο της αυτοεξορίας του στο Παρίσι. Σκηνές από την υποδοχή του στο αεροδρόμιο συνοδεύουν κατά κανόνα τα τηλεοπτικά αφιερώματα στη σημερινή επέτειο. Ας δούμε, λοιπόν, πώς ο ίδιος έχει περιγράψει το τι ακριβώς συνέβη εκείνη την ημέρα. Σε τηλεοπτικό διάγγελμά του προς το λαό την 31η Οκτωβρίου 1974 για τους λόγους ίδρυσης της Νέας Δημοκρατίας είχε πει κατά λέξη:
"Όπως γνωρίζετε, όταν στα πρόθυρα μια εθνικής καταστροφής με εκάλεσαν εξ΄ ονόματός σας η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία να σώσω την Ελλάδα. Κανένας όρος, κανένας περιορισμός δεν μου ετέθη. Ούτε ως προς την έκταση των εξουσιών μου, ούτε ως προς τη σύνθεση της κυβερνήσεώς μου ούτε ως προς το χρόνο της παραμονής μου εις την εξουσίαν."
Συνακόλουθα, εκείνη την ημέρα, το ζητούμενο δεν ήταν η επιστροφή της Δημοκρατίας αλλά η αποφυγή μιας εθνικής καταστροφής και η σωτηρία της Ελλάδας. Και για το σκοπό αυτό, η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία, του παρείχαν την απόλυτη και χωρίς όρους εξουσία επί της χώρας και του λαού της. Επομένως, εκείνη την ημέρα καμία Δημοκρατία δεν αποκαταστάθηκε. Αυτό που κυριολεκτικά συνέβει είναι ότι ο Κωνστναντίνος Καραμαλής, επέστρεψε από την αυτοξορία του και εγκαταστάθηκε ως απολύτως άρχων προκείμενου να "σώσει την Ελλάδα".
Ας δούμε τώρα πώς ανταποκρίθηκε στην αποστολή του αξιοποιώντας και τις υπερξουσίες επ΄ αορίστω που διέθετε. Απέτρεψε την εθνική καταστροφή; Δυστυχώς όχι. Το μαρτυρεί η ντε φάκτο διχοτομημένη Κύπρος. Ωστόσο, φαίνεται ότι εκείνες τις ημέρες ετέθη το δίλημμα ενός πιθανού γενιεκυμένου ελληνοτουρκικού πολέμου. Το δίλημμα ήταν ξεκάθαρο και το είχε εκφράσει ο τότε Υπουργός Εξωτερικών Γεώργιος Μαύρος δηλώνοντας στη Γενεύη, κατά τη διάρκεια διαπραγματεύσεων μετά τον Αττίλα Ι: "μεταξύ ατίμωσης και πολέμου προτιμούμε τον πόλεμο". Όταν υπενθύμισε στον Καραμαλή αυτή τη φράση του υπουργού του ο εκτελών χρέη Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας Γλαύκος Κληρίδης σε συνομιλίες στο Μέγαρο Μαξίμου λίγες μέρες πριν τον Αττίλα ΙΙ σε μια προσπάθεια να τον πείσει να στείλει έστω και την ελάχιστη στρατιωτική βοήθεια για να αποφευχθεί η επικείμενη προέλαση των εισβολέων: "Εγώ δεν ξέρω, άλλος ο Μαύρος, άλλος εγώ!".
Επομένως, σύμφωνα με την ορολογία του Γεωργίου Μαύρου, η Ελλάδα επέλεξε την ατίμωση και το έθνος οδηγήθηκε στον ακρωτηριασμό. Ωστόσο, ο (κατά τα λεγόμενα του) σωτήρας, μετά την αποτυχία της αποστολής του, αποφάσισε να δώσει το λόγο στο λαό παραιτούμενος της απόλυτης εξουσίας που είχε, διενεργώντας εκλογές την 17η Νοεμβρίου 1974, ακριβώς ένα χρόνο μετά την εξέγερση των φοιτητών κατά της Χούντας. Ο λαός του έδωσε το εντυπωσιακό ποσοστό 54,37% και 220 από τις 300 έδρες στη βουλή, παρά την ατίμωση και τον εθνικό ακρωτηριασμό, καθώς βρέθηκε ενώπιον ενός άλλου, εξίσου πιεστικού διλήμματος: "Καραμανλής ή τανκς". Αξίζει στο σημείο αυτό να τονιστεί μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεις. Αμέσως μετά την προκύρξη των εκλογών ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε δηλώσει ότι «η επιλογή της συγκεκριμένης ημερομηνίας αποτελεί ασέβεια προς τη μνήμη των θυμάτων του Πολυτεχνείου», με την κυβέρνηση να υποστηρίζει ότι «η σύμπτωση εκλογών και πρώτης επετείου αποτελεί το καλύτερο μνημόσυνο για τους πεσόντες του ’73».
Εκείνη την ημέρα, θα μπορούσε ασφαλέστερα να θεωρηθεί ότι η Δημοκρατία επέστρεψε στον τόπο μας. Ενδεχομένως ταλαιπωρημένη από τις περιπλανήσεις της, ασθενούσα και ρακένδυτη και έχοντας την ανάγκη ιδιαίτερης φροντίδας για την αποκατάσταση της υγείας της (εδώ το ρήμα "αποκαθιστώ" νομίζω ότι ταιριάζει...). Ωστόσο, η καθιερώση αυτής της ημερομηνίας για τα "νικητήρια" προσκρούει στην ήδη από τότε διχογνωμία του πολιτικού προσωπικού της χώρας μας για το αν αποτελεί ασέβεια ή "το καλύτερο μνημόσυνο" η ταύτισή της με την επέτειο της εξέγερσης των φοιτητών το 1973. Εξάλλου, η καλύτερη ημέρα για να δείξουμε το σεβασμό μας στην ελληνική νεολαία και την αυτοθυσία της για την επιστροφή της Δημοκρατίας, θα ήταν, θεωρώ η 21η Φεβρουαρίου που σηματοδοτεί την κατάληψη της Νομικής το 1973, απαρχή των φοιτητικών αγώνων εκείνης της χρόνια που έληξαν με τρόπο τραγικό την 17 Νοεμβρίου 1973. Εκείνη η ημερομηνία έχει διπλή αξία καθώς την ίδια εκείνη ημέρα το 1821 ξεκινά πραγματικά και η επανάσταση του 1821 με την πρώτη ένοπλη σύγκρουση Ελλήνων υπό τον Βασίλειο Καραβιά και Τούρκων στο Γαλάτσι της Μολδοβλαχίας, δύο μέρες πριν από την έναρξη της Επανάστασης από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη.
Ας επανέλθουμε όμως στο ζήτημα της επιστροφής της Δημοκρατίας. Μετά τις εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974, ακολουθεί, στις 8 Δεκεμβρίου 1974, το δημοψήφισμα για τη μορφή του πολιτεύματος. Με ποσοστό 69,18% ο λαός αποφασίζει κατά της επιστροφής του Κωνσταντίνου Γλύξμπουργκ και την εγκαθίδρυση το πολιτεύματος που ισχύει μέχρι σήμερα όπου ο ανώτατος άρχων εκλέγεται κάθε πέντε χρόνια και έχει ρόλο ρυθμιστή του πολιτεύματος. Ο Κωνσταντίνος Γλύξμπουργκ είχε διαφύγει στο εξωτερικό από τις 13 Δεκεμβρίου 1967 μετά το αποτυχημένο εγχειρήμά του να ανατρέψει τη Χούντα των Συνταγματρχών οι οποίοι στη συνέχεια, με δύο διαδοχικά "δημοψηφίσματα" το 1968 και το 1973 τον καθιστούν έκπτωτο καταργώντας τη μοναρχία. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος αρχικά, και ο Φαίδων Γκιζίκης στη συνέχεια αναλαμβάνουν τό ρόλο του Προέδρου της Δημοκρατίας. Ο τελευταίος διατηρεί τη θέση του μέχρι την 18 Δεκεμβρίου 1974 οπότε αντικαθίσταται από το Μιχαή Στασινόπουλο ως "προσωρινό Πρόεδρο" μέχρι την 20η Ιουνίου 1975 οπότε αναλαμβάνει καθήκοντα ο νόμιμα εκλεγμένος Κωνσταντίνος Τσάτσος.
Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι τότε, την 20η Ιουνίου 1975, αποθεραπεύεται η νοσούσα Δημοκρατία. Ωστόσο, μεταγενέστερες δηλώσεις για "σταγονίδια" στο στρατευμα και το ανολοκλήρωτο αίτημα της "αποχουντοποίησης" και, το κυριότερο, το όχι και τόσο εντυπωσιακό γεγνός της ορκωμοσίας του Κωνσταντίνου Τσάτσου, στερούν νομίζω από εκείνη την ημερονηνία την απαιτούμενη "τηλεοπτικότητα".
Συνακόλουθα, ας μείνουμε στη σημερινή επέτειο αλλά ας είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας και την ιστορία μας. Αυτό που επέστρεψε σαν σήμερα πριν 50 χρόνια ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Ναι, αναμβίβολα συνέβαλε στην ομαλοποίηση του πολιτικού μας βίου. Και, ναι, μεγάλες ευθύνες για την κυπριακή τραγωδία. Και, θεωρώ, ότι με τον τρόπο του, κατέθεσε την προσωπική του διάγνωση για την ασθένεια που ταλαιπωρεί τον τόπο μας από την ασφάλεια που του έδινε η ιδιότητα του απλού πολίτη.
Πριν όμως αναφερθώ σε αυτή τη διάγνωση με τρόπο ανάλογο του περιεχόμενου της, θα μου επιτρέψετε να σχολιάσω δύο ιστορικές φράσεις ελλήνων πολιτικών σχετικά με την ελληνοτουρική αντιπαράθεση που και σήμερα αποτελεί μια καθημερινή πραγματικότητα. Η πρώτη, αναφέρθηκε ήδη, είναι η φράση το Γεργίου Μαύρου ότι "μεταξύ ατίμωσης και πολέμου προτιμούμε τον πόλεμο". Μια φράση που μεταγράφει στη συγκυρία της εποχής το εθνικό μας μότο "Ελευθερία ή Θάνατος". Θεωρώ ότι συχνά στην ιστορία του ο λαός μας ατιμάστηκε. Διότι στον πόλεμο η νίκη δεν είναι βεβαία και η ήττα ενίοτε είναι ολοκληρωτική. Και ναι μεν οι πεσόντες μπορεί να καθίστανται ήρωες, ώστοσο είναι αποκλειστικό καθήκον των επιζώντων να σηκώσουν με καρτερία το σταυρό μέχρι την ώρα που θα σημάνει και πάλι η καμπάνα της Ανάστασης.
Η δεύτερη ιστορική φράση αποδίδεται στον Γεώργιο Παπανδρέου, τον επονομαζόμενο και Γέρο της Δημοκρατίας, ο οποίος, ως Πρωθυπουργός, το 1964 είχε πει ότι “αν η Τουρκία ανοίξει την πόρτα του φρενοκομείου, είμαστε υποχρεωμένοι να εισέλθωμεν”. Αποδέκτης ήταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Λίντον Τζόνσον που εξηγούσε στον Παπανδρέου ότι η Τουρκία απειλούσε να εισβάλει στην Κύπρο. Η φράση αυτή, αποδίδει, κατά τη γνώμη, μια πιο ρεαλιστική και διαχρονιή προσέγγιση στο πώς πρέπει να προσεγγίζεται η ανάγκη, που εμφανίζεται ενίοτε, για "συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα".
Οι δύο αυτές φράσεις θα πρέπει, νομίζω, να αντιμετωπίζονται συνθετικα και με τη μορφή ενός διαρκούς ανοικτού ερωτήματος που παραμένει και σήμερα ιδιαίτερα επίκαιρο: "Πόλεμος ή ειρήνη;" τουτέστιν: φρενοκομείο ή ατίμωση. Αυτή, θεωρώ, είναι η σύγχρονη εκδοχή με την οποία καταφέραμε να μετασχηματίσουμε εν έτει 2024, ο καθένας με τις ευθύνες του για όσα λάθη και παραλείψεις έχει διαπράξει, του προτάγματος που μας κληροδότησαν οι αγωνιστές του 1821.
